Μισός αιώνας ζωής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

"Why cinema now?" είναι το ερώτημα που θέτει ως επετειακό αλλά και ιδεολογικό σύνθημα το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, που συμπληρώνει με τη φετινή διοργάνωση μισό αιώνα ζωής.

Το έναυσμα για το ερώτημα έδωσαν στους διοργανωτές τα λόγια του Ζαν Ρενουάρ σύμφωνα με τον οποίο "Για να παραμείνει ο κινηματογράφος ζωντανός θα έπρεπε να επινοεί τα πάντα από την αρχή".

Στην προσπάθεια καταγραφής της ιστορίας των 50 διοργανώσεων από τη "γέννηση" του φεστιβάλ στη Θεσσαλονίκη μέχρι σήμερα, ένα είδος απάντησης - πιθανότατα σαφούς και απόλυτα σύγχρονης - στο ερώτημα "Γιατί σινεμά τώρα " και διευρυμένο "Γιατί φεστιβάλ σινεμά τώρα; ", δίνει το υπόμνημα με αίτημα την ίδρυση του φεστιβάλ που απέστειλε ο Παύλος Ζάννας - ιδεολογικός αλλά και ουσιαστικός "πατέρας" και ιδρυτής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 50 ακριβώς χρόνια πριν.

Στις 9 Μαρτίου του 1960,η Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία "Τέχνη" απαντώντας σε πρόταση της ΔΕΘ για τη διοργάνωση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων , υποβάλλει υπόμνημα στο οποίο περιλαμβάνεται ιδιαίτερο σημείωμα για την ίδρυση φεστιβάλ κινηματογράφου . Συντάκτης του ο Παύλος Ζάννας:

"Η οργάνωσις κινηματογραφικής επιδείξεως εντός του πλαισίου των άλλων εκδηλώσεων της ΔΕΘ παρουσιάζει πολλαπλούν ενδιαφέρον . Διότι:

1) Θα αποτελέσει πρωτότυπον εκδήλωσιν μοναδικήν για την Ελλάδα.

2) Θα αποτελέσει διεθνή εκδήλωσιν εφόσον θα συμμετέχουν εις αυτήν και ξένα κράτη. Η διεθνής συμμετοχή είναι εξασφαλισμένη , διότι τα ξένα κράτη ασφαλώς θα ενδιαφερθούν δια την προβολήν της κινηματογραφικής βιομηχανίας παραλλήλως προς τας άλλας αυτών επιτεύξεις αίτινες προβάλλονται δια της ΔΕΘ.

3) Θα αποτελέσει τον καλύτερον τρόπον διεθνούς προβολής της ελληνικής κινηματογραφίας η οποία αναπτύσσεται ήδη εις σημαντικότατον κλάδον της οικονομικής δραστηριότητας της χώρας.

4) Εις το νομοσχέδιον "περι ελληνικής κινηματογραφίας" το οποίον ολοκληρούται ήδη και συντόμως θα συζητηθεί εις την Βουλήν , προβλέπεται η διοργάνωσις επιδείξεως (Φεστιβάλ) της ελληνικής και ξένης κινηματογραφικής παραγωγής . Η ΔΕΘ με την συμπαράστασιν των τοπικών οργανώσεων δύναται να επιδιώξει και να επιτύχει όπως η εκδήλωσις αυτή πραγματοποιείται κατ΄ετος εις την πόλιν μας .

5) Δια του νομοσχεδίου προβλέπεται και η εξεύρεσις των απαραιτήτων δια την εκδήλωσιν ταύτην πόρων.

6) Η εκδήλωσις θα έχει αρχικώς χαρακτήρα ελληνικόν, με έκτακτον ξένην συμμετοχήν , θα επιδιώξει δε μετά ταύτα να επιτύχει την αναγνώρισιν της Confederation Internationale des Producteurw des Films να συμπεριληφθεί εις το Διεθνές ημερολόγιον παρόμοιων εκδηλώσεων.

7) Αι μόναι κατάλληλαι αίθουσαι προβολής είναι επι τους παρόντος τα κινηματοθέατρα Ολύμπιον και Κολοσσαίον. Αργότερα θα είναι πιθανώς καταλληλότατα το προβλεπόμενον υπαίθριον θέατρο του Πανεπιστημίου , το θέατρο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών , δεν πρέπει να αποκλεισθεί και το ενδεχόμενον ανεγέρσεως υπο τη ΔΕΘ, με την συμπαράστασιν της "Τέχνης" και εις το προβλεπόμενον χώρον καταλλήλου αιθούσης.

Το υπόμνημα , συντάχθηκε από τον Παύλο Ζάννα, και από δύο υπαλλήλους της ΔΕΘ ( Δαμιανό Γαλαζούδη και Νίκο Μπακόλα).

Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν η "γέννηση" της 1ης εβδομάδας ελληνικού κινηματογράφου που πραγματοποιήθηκε από τις 20-26 Σεπτεμβρίου του 1960 στον κινηματογράφο "Ολύμπιον" (τον ίδιο χώρο που ανακαινισμένος από το 1997 εξακολουθεί να φιλοξενεί και από σήμερα την 50η διοργάνωση).

Το πρόγραμμα της πρώτης διοργάνωσης προσπαθούσε να συνδυάσει το ``σοβαρό εμπορικό`` κινηματογράφο- ( ``Μανταλένα `` του Ντ. Δημόπουλου, ``Εγκλημα στα παρασκήνια`` του Ντ. Κατσουρίδη ) με ταινίες οι οποίες αντανακλούσαν την καλλιτεχνική έκφραση της εποχής, όπως το ```Ποτάμι``, του Νίκου Κούνδουρου, που πήρε και το βραβείο σκηνοθεσίας και βραβείο μουσικής (Μ. Χατζιδάκις) . Η "Μανταλένα" - Αλίκη Βουγιουκλάκη πήρε το α΄βραβείο γυναικείας ερμηνείας, ο Δημήτρης Χόρν το βραβείο α΄ανδρικού ρόλου στην ταινία ``Μια του κλέφτη `` . Τα βραβεία μοιράστηκαν ισομερώς στους συντελεστές όλων των ταινιών . Συνολικά στη διοργάνωση (στο διαγωνιστικό της τμήμα) μετείχαν τέσσερις μεγάλου και δέκα μικρού μήκους ταινίες.

Η τελετή της απονομής των βραβείων έγινε τη Δευτέρα 26 Σεπτεμβρίου στη Λέσχη Αξιωματικών. Την αναγγελία τους έκανε ο Στρατής Μυριβήλης, πρόεδρος της κριτικής επιτροπής, που ευχήθηκε την επόμενη χρονιά να παρουσιασθούν πιο σημαντικές ταινίες, αλλά και ο ελληνικός κινηματογράφος να αξιοποιήσει τη λογοτεχνία μας. Τα βραβεία επέδωσε στους νικητές η ηθοποιός Κατίνα Παξινού. Την Τρίτη 27 Σεπτεμβρίου η εφημερίδα "ΤΑ ΝΕΑ" έγραφε πως "η εσπερίς αυτή απετέλεσε το λαμπρότερον ίσως μεταπολεμικόν γεγονός στην κοσμικήν ζωήν της Θεσσαλονίκης".

Τον Ιούνιο του 1962 και ύστερα από εισήγηση της Γνωμοδοτικής Επιτροπής του υπουργείου Βιομηχανίας, αποφασίζεται από τους υπουργούς Βιομηχανίας, Οικονομικών και Προεδρίας "η οργάνωσις κατά Σεπτέμβριον εκάστου έτους επιδείξεως Ελληνικού Κινηματογράφου υπό τον τίτλο Εβδομάς Ελληνικού Κινηματογράφου και προς διάδοσιν των ελληνικών ταινιών".

Με την υπουργική απόφαση καθιερώθηκε και επίσημα ο θεσμός του Φεστιβάλ, αλλά ταυτόχρονα τέθηκε υπό την κηδεμονία του υπουργείου Βιομηχανίας.

Η 5η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου (1964) μεταφέρεται πλέον στο νεοανεγερθέν θέατρο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.

Η 6η διοργάνωση (1965) μετονομάζεται σε "Φεστιβάλ" χάρη στο νέο κανονισμό που εγκρίνουν τα αρμόδια υπουργεία . Η οργανωτική επιτροπή είναι 7μελής και περιλαμβάνει απαραίτητα έναν κριτικό και τρία πρόσωπα κύρους. Στην κριτική επιτροπή προεδρεύει Ακαδημαϊκός ή ένα αναγνωρισμένο άτομο από το χώρο των Γραμμάτων και Τεχνών.

Το 7ο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου έγινε από τις 22-28 Σεπτεμβρίου 1966 στην αίθουσα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και στον κινηματογράφο "Αλέξανδρος.

Το πιο σημαντικό κοσμικό γεγονός του Φεστιβάλ ήταν η ανάδειξη της μις Φεστιβάλ Θεσσαλονίκη, που έγινε το Σάββατο στο Μεντιτερρανέ". Φαβορί ήταν η Εύα Μαράντη, αλλά το βραβείο δόθηκε στη νεοφερμένη Βέρα Κρούσκα. Την τελευταία μέρα των εκδηλώσεων διοργανώθηκε συζήτηση για το νεορεαλισμό και το θέμα των ρεαλιστικών στοιχείων στον ελληνικό κινηματογράφο, με κύριο ομιλητή τον Παύλο Ζάννα.

Ακολουθούν τα χρόνια της Χούντας και μόλις το Σεπτέμβριο του 1974 (στη 15η Διοργάνωση) το Φεστιβάλ παίρνει την πλέον μαχητική και διεκδικητική μορφή του με σειρά διαμαρτυριών, εντάσεων , διαφωνιών για τα βραβεία , θέτοντας παράλληλα τις βάσεις για μια πλέον δημοκρατική διοργάνωση.

Ο "θρυλικός" εξώστης

Η γέννηση του θρυλικού για την επόμενη δεκαπενταετία "εξώστη" και των μαχητικών εκδηλώσεων των μελών του έχει ήδη συντελεσθεί στη 16η διοργάνωση του 1975.

Κορωνίδα αυτού του άκρως πολιτικοποιημένου Φεστιβάλ ήταν η προβολή του "Θιάσου" του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Στα ταμεία του Κρατικού παρουσιάσθηκε ο μεγαλύτερος αριθμός θεατών σε όλη την ιστορία του Φεστιβάλ. Πολλοί ήταν αυτοί που ξενύχτησαν μπροστά στις σκάλες του θεάτρου της ΕΜΣ από την προηγούμενη νύχτα ενώ όσοι δεν κατάφεραν να βρουν εισιτήριο σκαρφίστηκαν ό,τι τους περνούσε από το μυαλό για να μπουν στην αίθουσα,και να αποθεώσουν μετά την τετράωρη προβολή τον Θόδωρο Αγγελόπουλο.

Η πρώτη μεγάλη ρήξη ανάμεσα στους κινηματογραφιστές, το κοινό και το υπουργείο Βιομηχανίας έρχεται το 1977 με τη διοργάνωση του πρώτου "Αντι-Φεστιβάλ" στο "Ράδιο-Σίτυ". Είναι η χρονιά που πραγματοποιούνται ουσιαστικά δύο φεστιβάλ (ένα στο θέατρο της ΕΜΣ και το δεύτερο - και "σημαδιακό" για την πορεία του Φεστιβάλ στο Ράδιο Σίτυ της οδού Παρασκευοπούλου υπό τον τίτλο "Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου 1977.

Το 22ο Φεστιβάλ (1981) είναι το πρώτο που διοργανώνεται από το υπουργείο Πολιτισμού κι όχι από το υπουργείο Βιομηχανίας,ενω σ΄αυτό του 1982 κάνει σαφή την εμφάνιση της η λεγόμενη "κρίση της ελληνικής κινηματογραφίας".

Το κινηματογραφικό νομοσχέδιο αργεί παρά τις υποσχέσεις της νέας υπουργού Μελίνας Μερκούρη , οι εντάσεις και η δράση του "εξώστη" συνεχίζονται , το ενδιαφέρον του κοινού παραμένει αμείωτο ως το 1986 (27ο Φεστιβάλ ) οπότε και η Βουλή ψήφισε το νομοσχέδιο για τον κινηματογράφο που προβλέπει τη σύσταση μόνιμης τριμελούς γραμματείας με διετή θητεία , 17μελούς οργανωτικής επιτροπής , συγκρότησης της προκριματικής και κριτικής επιτροπής από άτομα του κινηματογραφικού χώρου , κατοχύρωση της έδρας του φεστιβάλ "οριστικά και αμετάκλητα" στη Θεσσαλονίκη και τέλος διοργάνωση υπό την αιγίδα του ΥΠΠΟ με συνδιοργανωτή τη ΔΕΘ. Διευθυντής του φεστιβάλ ορίστηκε τότε ο σκηνοθέτης Θανάσης Ρετζής.

Το 29ο φεστιβάλ (1988) σημαδεύτηκε από την παραίτηση του διευθυντή Θανάση Ρετζή στη συνέχεια διορίστηκε ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ενωσης Κριτικών Κινηματογράφου Ανδρέας Τύρος που παραιτήθηκε σε χρόνο ρεκόρ για να αναλάβει τελικά ο Γρηγόρης Δανάλης.

Είναι η χρονιά που τα μέλη του "εξώστη" κρεμούν συμβολικά το …πτώμα του ελληνικού κινηματογράφου από τον εξώστη στην πλατεία του θεάτρου της ΕΜΣ όπου πραγματοποιείται η διοργάνωση.

"Δεν αρκεί ένα δημοκρατικά οργανωμένο Φεστιβάλ για να δικαιώσει από μόνο του την ύπαρξη του. Τελικός κριτής είναι πάντα οι διαγωνιζόμενες ταινίες. Η παραγωγή μας βρίσκεται σ ένα λεπτό σημείο ισορροπίας και χρειάζεται όσο ποτέ άλλοτε την κρατική συμπαράσταση που ενώ στις οποιεσδήποτε δαπάνες της είναι σπάταλη στον κινηματογράφο και γενικότερα στον πολιτισμό δείχνει την τσιγγουνιά της. Για να βγει η κινηματογραφία μας από το τέλμα χρειάζονται χρήματα και κρατική πολιτική. Μέτρα αναγκαία ιδιαίτερα σήμερα που ο κινηματογράφος είναι το μόνο σημείο αντίστασης στην οπτικοακουστική πλημμυρίδα" σημειώνει τιμώντας τα 30 χρόνια του Φεστιβάλ ο Γρηγόρης Δανάλης.

Η διεθνοποίηση

Ακολούθησαν μάλλον "νεκρά" δημιουργικά και θεσμικά χρόνια και το 1992 τη θέση του διευθυντή του Φεστιβάλ αναλαμβάνει ο Μισέλ Δημόπουλος που προχωρά άμεσα στη διεθνοποίηση του θεσμού.

Ο διεθνής χαρακτήρας ανεβάζει το Φεστιβάλ στην εκτίμηση και του εκτός Ελλάδας κοινού. Στην αρχή το Διεθνές Διαγωνιστικό Τμήμα, οι Νέοι Ορίζοντες, τα διάφορα αφιερώματα λειτούργησαν ευεργετικά για την ενημέρωση του κοινού που αυξήθηκε ραγδαία, για το γίνεται σε όλο τον κόσμο, για νέες και μέχρι τότε άγνωστες κινηματογραφίες και για σκηνοθέτες άγνωστους έως τότε στην Ελλάδα.

Μια ακόμη στροφή ήταν όταν καταργήθηκε το ελληνικό διαγωνιστικό τμήμα και στη θέση του έγινε το Πανόραμα Ελληνικού Κινηματογράφου, αφού οι ελληνικές ταινίες διαγωνίζονταν στα Κρατικά Βραβεία.

Ακολούθησε η τοποθέτηση και του Θόδωρου Αγγελόπουλου στη θέση του προέδρου το 1997, κατάφεραν να μεταμορφώσουν ένα επαρχιακό πανηγύρι σε πραγματικό διεθνές φεστιβάλ με κύρος. Περίμενε, λοιπόν, κανείς να μην αρχίσει απ' αυτούς η "επανίδρυση" του κινηματογράφου στη χώρα .

Δώδεκα χρόνια αργότερα μετά το φεστιβάλ του 2004 ο Μισέλ Δημόπουλος αντικαθίσταται (από τη νέα κυβέρνηση που είχε προκύψει το Μάρτιο του ίδιου χρόνου) από την κ. Δέσποινα Μουζάκη και ο Θόδωρος Αγγελόπουλος από τον σκηνοθέτη Παντελή Βούλγαρη . Ο δεύτερος παραιτείται από τη θέση του λίγους μήνες αργότερα (το Μάιο του 2005) και στα τέλη Αυγούστου στη θέση του τοποθετείται ο ηθοποιός Γιώργος Χωραφάς. Το 46ο φεστιβάλ το Νοέμβριο του 2005 είναι το πρώτο υπό τη νέα διπλή ηγεσία του.

Από τη φετινή 50η διοργάνωση θα λείπουν για πρώτη φορά οι ελληνικές ταινίες όπως και η "λαμπερή" τελετή απονομής των κρατικών κινηματογραφικών βραβείων ποιότητας μια που οι κινηματογραφιστές αρνήθηκαν να προβάλουν τις ταινίες τους στο φεστιβάλ.