Κρατούμενος "121000097". Αυτόν τον αριθμό τού έδωσαν οι ναζί, όταν έφτασε στο στρατόπεδο-κολαστήριο του Άουσβιτς ΙΙ - Μπιρκενάου. Ήταν Μάιος του 1943.
Σήμερα, διανύει πλέον το 97ο έτος της ηλικίας του, αλλά το μελάνι από το τατουάζ της ντροπής στο αριστερό του μπράτσο παραμένει ανεξίτηλο και ευανάγνωστο. Από την άμεση απάντηση που δίνει στο τηλέφωνο, γίνεται αντιληπτό ότι δεν χρειάστηκε καν να κοιτάξει για να το θυμηθεί. Μήπως άραγε, θα ήταν ποτέ δυνατόν να ξεχάσει…
Το όνομα του Θεσσαλονικιού εβραίου Ιακώβ (Ζακ) Στρούμσα (Jacques Strοumsa) πέρασε στην ιστορία μ' έναν καθ' όλα οξύμωρο τρόπο. Έγινε γνωστός μετά την απελευθέρωση, ως ο "βιολιστής του Άουσβιτς". Στην πραγματικότητα το βιολί δεν ήταν γι' αυτόν μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργίας. Ήταν μια υπαγορευμένη υπηρεσία, απάνθρωπη. Ένας βαρύς καταναγκασμός, σε κάποιο βαθμό και μηχανισμός αυτοπροστασίας για όσο καιρό έπαιζε στη στρατιωτική ορχήστρα του Άουσβιτς - Μπιρκενάου, ως "το πρώτο βιολί".
"Από το πρωί (έπαιζα), από τις έξι και για δυόμιση ώρες συνεχώς -και άλλες τόσες το βράδυ- όταν οι κρατούμενοι επέστρεφαν από τη δουλειά. Παίζαμε μόνο στρατιωτικά τραγούδια και εμβατήρια. Ήμουν το πρώτο βιολί της ορχήστρας, καθώς πριν από τον πόλεμο είχα πάει στο ωδείο και είχα διδαχθεί μουσική", λέει ο κ. Στρούμσα.
Στο τηλεφώνημά μας, στο Ισραήλ, απαντά η σύζυγος του Λώρα και τού περνάει το ακουστικό. Παρά την προχωρημένη ηλικία του δείχνει πρόθυμος να μιλήσει, να ξαναθυμηθεί την κόλαση που έζησε, με αφορμή τα 65 χρόνια από τη συμπλήρωση της απελευθέρωσης του Άουσβιτς.
Το στρατόπεδο - κολαστήριο, σύμβολο της ναζιστικής θηριωδίας, άρχισε να χτίζεται από τον Ιούνιο του 1940, με τις οδηγίες του Χάινριχ Χίμλερ, στη βιομηχανική περιοχή της Σιλεσίας. Η συνολική του έκταση ανερχόταν στα 40 χμ² και αποτελούνταν από τρία κύρια συγκροτήματα (Άουσβιτς Ι, Άουσβιτς ΙΙ - Μπίρκεναου και Άουσβιτς ΙΙΙ -Μόνοβιτς) και 39 δευτερεύοντα στρατόπεδα. Συνολικά, εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς περισσότεροι από 1,3 εκατομμύρια άνθρωποι, από τους οποίους τουλάχιστον 1,1 εκατομμύρια εξοντώθηκαν (Εβραίοι, τσιγγάνοι, σλάβοι, αιχμάλωτοι πολέμου, κ.α.). Περίπου 900.000 υπολογίζεται ότι πέθαναν άμεσα, έπειτα από επιλογή που έγινε κατά την άφιξή τους. Άλλοι 200.000 άνθρωποι πέθαναν από ασθένειες, υποσιτισμό, κακοποιήσεις, εκτελέσεις, θανατηφόρες ενέσεις, απαγχονισμό, συνεπεία ιατρικών πειραμάτων ή δολοφονήθηκαν με αέριο "Κυκλώνας Β", σε ειδικούς θαλάμους (θάλαμοι αερίων).
Το πρώτο τμήμα του στρατοπέδου που απελευθερώθηκε το μεσημέρι της 27ης Ιανουαρίου του 1945 ήταν το συγκρότημα του στρατοπέδου Άουσβιτς - Μόνοβιτς, από την 60ή Στρατιά, με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Πάβελ Κουρότσκιν. Ακολούθησαν και τα υπόλοιπα τμήματα του στρατοπέδου. Ακριβώς, σαν σήμερα, εξήντα πέντε χρόνια πριν…
Η τραγική ιστορία του "βιολιστή του Άουσβιτς"
Πριν από την κατοχή, ο Ζακ Στρούμσα πρόλαβε να βρεθεί στις φλόγες του πολέμου, υπηρετώντας για ένα εξάμηνο στις διαβιβάσεις (στρατιωτικό ραδιόφωνο) του ελληνικού στρατού, στο αλβανικό μέτωπο. Γύρισε στη Θεσσαλονίκη, όπου προπολεμικά ασκούσε το επάγγελμα του μηχανικού καλλιεργειών. Δυστυχώς, η ναζιστική κατοχή έμελλε να αποδειχθεί ακόμη πιο τραγική για τους εβραίους συμπατριώτες μας. Η μοίρα του Ιακώβ συνδέθηκε με εκείνη των ομόθρησκών του, των 45.000 Θεσσαλονικέων εβραίων πολιτών, οι οποίοι, υπό το κράτος της βίας, εγκατέλειψαν την πόλη για να μεταφερθούν στα ναζιστικά στρατόπεδα-κολαστήρια. Απ' αυτούς, γύρισαν πίσω λιγότεροι από 3.000.
Ο Στρούμσα συνελήφθη σε ηλικία 30 ετών, μαζί με την οικογένειά του, στο σπίτι του, στην οδό Ευζώνων, και οδηγήθηκε, στον καταυλισμό - "γκέτο" του σιδηροδρομικού σταθμού. Έξι ημέρες μετά, αναχωρούσε με άλλους, περίπου εκατό Θεσσαλονικείς εβραίους, για τα στρατόπεδα του θανάτου. Ήταν άνοιξη του 1943. Οι συνθήκες της μεταφοράς τους ήταν άθλιες. Η δε υποδοχή στους τόπους εξόντωσης, πραγματικό σοκ!
Την πρώτη του γυναίκα, την 22χρονη Νόρα Μορντώχ, έγκυο στον 8ο μήνα, μετά την άφιξη τους στο Μπίρκενάου, ο Ιακώβ Στρούμσα δεν την ξαναείδε ποτέ ! Πέθανε τη μέρα της άφιξής της, στις 8 Μαΐου 1943. Το συγκρότημα Μπίργκενάου είχε μετατραπεί ήδη, από τα μέσα του 1942, από στρατόπεδο εργασίας σε στρατόπεδο άμεσης εξόντωσης. Οι εκεί μεταφερόμενοι αιχμάλωτοι, ιδιαίτερα οι πιο αδύναμοι, ασθενικοί και τα γυναικόπαιδα, θανατωνόταν αμέσως.
"Όσους δεν τούς έβαλαν το νούμερο στο μπράτσο, δηλαδή τους ικανούς προς εργασία, τούς εξαφάνισαν στα κρεματόρια. Χωριστήκαμε, χωρίστηκαν οικογένειες, χάθηκαν. Άλλοι εδώ, άλλοι εκεί . Στο Μπιρκενάου είχα μπει ως πρώτο βιολί στην ορχήστρα", τονίζει ο Στρούμσα.
Στην ορχήστρα του στρατοπέδου έπαιζαν, εκτός του Στρούμσα, οι Σολ Μάνο, Ασέρ Κοέν, Μισέλ Ασσαέλ, Πέπο Γκαντένιο και Ισαάκ Σιών και ο φλαουτίστας - γιατρός Αλβέρτος Μενασσέ, που το βράδυ της 22ας Οκτωβρίου 1943, ενώ "συνόδευε" με το φλάουτό του τις ομάδες εργασίας, είδε να περνά από μπροστά του η δεκατετράχρονη κόρη του Λίλιαν μαζί με εκατοντάδες άλλες γυναίκες, με κατεύθυνση τους θαλάμους αερίων…
"Έμεινα εκεί, στο Μπιρκενάου, ενάμιση μήνα" συνεχίζει ο Ιακώβ Στρούμσα και συνεχίζει: "Μετά με πήραν από το Μπιρκενάου και επειδή ήξερα καλά γερμανικά και ήμουν και μηχανικός στο επάγγελμα, με οδήγησαν για δουλειά σ' ένα τεχνικό γραφείο, σε εργοστάσιο έξω από το Άουσβιτς. Δούλευαν εκεί πάνω από χίλια άτομα. Έφτιαχναν πολεμικό υλικό, χειροβομβίδες. Δούλευα όλη τη μέρα το βράδυ επέστρεφα στο στρατόπεδο. Έμεινα περίπου ενάμιση χρόνο στο Άουσβιτς".
Η ερώτηση βγαίνει αυθόρμητα: "Και για τα κρεματόρια, πότε καταλάβατε τι γινόταν;".
"Δυστυχώς, αργήσαμε να καταλάβουμε, μας λέει, ήταν μακριά από τους κοιτώνες. Όποιος τολμούσε να πλησιάσει, όποιος κάτι έβλεπε, δεν γυρνούσε…"
Η απελευθέρωση
Η απελευθέρωση του "βιολιστή του Άουσβιτς" ήρθε στις 8 Μαΐου του 1945. Ήταν ακριβώς δύο χρόνια μετά τη φρικτή εκείνη μέρα, που φορώντας το κίτρινο αστέρι στο πέτο, μαζί με άλλους ομοθρήσκους του, πέρασε την πύλη του Άουσβιτς για να γίνει άνθρωπος - αριθμός, έρμαιο, στα χέρια των δημίων του. Δύο χρόνια ζωής, μέσα σ' έναν τρομακτικό εφιάλτη που πήρε τέλος. Η ημέρα της απελευθέρωσης, που ήλπιζε και ονειρευόταν δεν τον βρήκε στο Άουσβιτς.
Οι ναζί είχαν αρχίσει να εκκενώνουν από τα μέσα Ιανουαρίου του 1945, με ταχύτερους ρυθμούς το στρατόπεδο, προκειμένου να καλύψουν τα ίχνη των εγκλημάτων τους, υποβάλλοντας σε "πορείες θανάτου" περισσότερους από 60.000 κρατουμένους. Μόνο 7.500 βρήκαν οι σύμμαχοι, τους πιο αδύναμους και εξαντλημένους από τις κακουχίες.
Ο Ζακ Στρούμσα μεταφέρθηκε στο πλαίσιο αυτής της πρακτικής, ενάμιση μήνα πριν από την απελευθέρωση του Άουσβιτς, στο Μαουτχάουζεν - Γκούζεν. Εκεί σχεδίαζαν να μεταφέρουν οι ναζί και τα κρεματόρια και τους αποτεφρωτήρες που αποσυναρμολογούσαν από το Άουσβιτς, καθώς πίστευαν ότι το Μαουτχάουζεν δεν θα έπεφτε στα χέρια των συμμάχων. Αλλά διαψεύστηκαν.
Εκεί, στις 8 Μάιου του 1945 ο ταλαιπωρημένος "βιολιστής του Άουσβιτς" ανέπνευσε με ανακούφιση, έπειτα από δύο χρόνια τρομακτικών εξευτελισμών και ανείπωτου πόνου, και πάλι τον γλυκό "αέρα" της ελευθερίας.
"Δεν έχω αγαπημένο τραγούδι…"
Το βιολί που είχε μαζί του στο Άουσβιτς, του το "κατέσχεσαν" οι Γερμανοί, κατά τη μεταγωγή του στο στρατόπεδο εργασίας. Περιστασιακά έπαιζε με άλλα βιολιά, άλλων κρατουμένων, άλλα σπάνια. Δεν υπήρχε ελεύθερος χρόνος. Όμως, δύο μήνες μετά την αποφυλάκισή του, ο Ζακ Στρούμσα αγόρασε ένα βιολί από το Παρίσι "με τα χίλια γαλλικά φράγκα που έδιναν τότε οι Γάλλοι" στους εξαθλιωμένους και ρακένδυτους κρατουμένους των στρατοπέδων, που κατευθύνθηκαν, με τα "τρένα της ελευθερίας", προς τη Γαλλία. Αυτό το βιολί, ο Ζακ, το έχει μαζί του και σήμερα, στο σπίτι του, στο Ισραήλ.
Εκεί, στην "τραυματισμένη" από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο "Πόλη του Φωτός", το Παρίσι, ο "βιολιστής του Άουσβιτς" γνώρισε, το 1945, και τη δεύτερη γυναίκα του, τη Λώρα. Είναι ελληνοεβραία και αυτή. Είχε ισπανικό διαβατήριο και βρέθηκε από την Αθήνα στο Μπέργκεν Μπέλσεν. Όταν τη γνώρισε ο Ζακ, η Λώρα είχε χάσει και τους δύο γονείς της και ο ίδιος τους περισσότερους συγγενείς του.
Σήμερα, ο 97χρονος Ιακώβ Στρούμσα και η 83χρονη Λώρα ζουν στην Ιερουσαλήμ. Ο Ιακώβ "περνάει τον καιρό του" δίνοντας διαλέξεις σε γκρουπ εβραίων, που έρχονται από διάφορες χώρες και τουρίστες- γνωρίζει καλά ελληνικά, γαλλικά, ισπανικά (Λαντίνο)- στο μουσείο "Yad Vashem", το μεγαλύτερο Εβραϊκό Μουσείο των Ηρώων και Μαρτύρων του Ολοκαυτώματος. Έχει έναν γιο και δύο κόρες. Ο μεγάλος γιος του είναι καθηγητής πανεπιστημίου και μετακόμισε πρόσφατα στην Οξφόρδη, η μεγάλη του κόρη εργάζεται στο υπουργείο Εξωτερικών του Ισραήλ και η μικρή διδάσκει Ιστορία Καλών Τεχνών στο Πανεπιστήμιο της γειτονικής πόλης Βηρσαβεέ.
Ο Ιακώβ Στρούμσα διηγήθηκε την ιστορία του σε ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο με τίτλο: "Διάλεξα τη ζωή", που μεταφράστηκε και στα ελληνικά. Η ζωή του απετέλεσε πηγή έμπνευσης και για άλλες εκδόσεις -ελληνικές και ξένες- άρθρα και μυθιστορήματα.
Παρά την προχωρημένη ηλικία του, μιλάει συγκροτημένα και σταθερά, αλλά πάντα σκέφτεται πριν πει την παραμικρή πρόταση. Τα λόγια, όμως, δεν τού βγαίνουν εύκολα για το Άουσβιτς. Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος να ξεχνάει το θάνατο. Ο "βιολιστής του Αουσβιτς" προτιμά να μιλά για το σήμερα. Τα τελευταία χρόνια δεν παίζει πλέον βιολί.
Όταν τον ρωτώ, ποιο ήταν το αγαπημένο τραγούδι του στο βιολί, απαντά διστακτικά και κάπως συγκρατημένα: "Δεν έχω κανένα αγαπημένο τραγούδι…".
